Ô nhiễm Hóa chất Bảo vệ Thực vật trong Nông sản

1: Nông nghiệp Hiện đại và Con dao hai lưỡi mang tên Hóa chất Bảo vệ Thực vật

Nông nghiệp là trụ đỡ của an ninh lương thực quốc gia và là nền tảng kinh tế quan trọng của nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam. Để đáp ứng nhu cầu lương thực ngày càng tăng của dân số toàn cầu, nền nông nghiệp hiện đại đã có những bước tiến vượt bậc về năng suất, phần lớn nhờ vào việc áp dụng khoa học kỹ thuật, bao gồm cả việc sử dụng hóa chất bảo vệ thực vật (HC BVTV) hay còn gọi là thuốc trừ sâu, thuốc bảo vệ thực vật.

Những hóa chất này được xem là công cụ đắc lực giúp nông dân kiểm soát sâu bệnh, cỏ dại, bảo vệ mùa màng khỏi sự tàn phá, từ đó nâng cao sản lượng và đảm bảo nguồn cung nông sản.

Tuy nhiên, mặt trái của việc lạm dụng và sử dụng không đúng cách hóa chất bảo vệ thực vật đang ngày càng bộc lộ rõ nét, tạo ra một mối lo ngại sâu sắc trong xã hội: tình trạng Ô nhiễm Hóa chất Bảo vệ Thực vật trong nông sản. Những hóa chất được thiết kế để tiêu diệt sinh vật gây hại lại có thể tồn dư trong rau, củ, quả, ngũ cốc… và đi vào cơ thể con người qua con đường ăn uống hàng ngày.

Vấn đề này không chỉ đe dọa trực tiếp đến sức khỏe người tiêu dùng mà còn gây tổn hại môi trường, ảnh hưởng đến thương mại nông sản và sự phát triển bền vững của ngành nông nghiệp.

Tại Việt Nam, một quốc gia có nền nông nghiệp đóng vai trò chủ đạo, vấn đề dư lượng HC BVTV trong nông sản là một thách thức không nhỏ, đòi hỏi sự quan tâm và hành động quyết liệt từ các cơ quan quản lý, doanh nghiệp, người nông dân và cả người tiêu dùng. Bài viết này sẽ đi sâu phân tích bản chất của HC BVTV, cơ chế hình thành dư lượng trong nông sản, những tác động đa chiều của tình trạng ô nhiễm này, đồng thời khám phá các giải pháp quản lý, kiểm soát và định hướng phát triển nông nghiệp an toàn, bền vững trong bối cảnh hiện nay.

2. Tìm hiểu về Hóa chất Bảo vệ Thực vật (HC BVTV)

Định nghĩa: Theo Luật Bảo vệ và Kiểm dịch thực vật của Việt Nam, thuốc bảo vệ thực vật là chất hoặc hỗn hợp các chất hoặc chế phẩm vi sinh vật có tác dụng phòng ngừa, ngăn chặn, chẩn đoán, trừ diệt hoặc làm giảm thiệt hại do sinh vật gây hại đối với thực vật, sản phẩm thực vật; điều hòa sinh trưởng thực vật; xua đuổi hoặc thu hút sinh vật gây hại thực vật đến để tiêu diệt; làm tăng độ an toàn, hiệu quả khi sử dụng thuốc.

Hiểu một cách đơn giản, đây là những “vũ khí” hóa học hoặc sinh học được sử dụng trong nông nghiệp để chống lại các yếu tố gây hại cho cây trồng.

2.1 Phân loại HC BVTV

Thế giới HC BVTV vô cùng đa dạng, có thể phân loại theo nhiều cách:

Theo đối tượng phòng trừ:

• Thuốc trừ sâu (Insecticides): Diệt côn trùng gây hại (sâu, rầy, bọ…).
• Thuốc trừ bệnh (Fungicides): Diệt nấm gây bệnh (mốc sương, rỉ sắt, thán thư…).
• Thuốc trừ cỏ (Herbicides): Diệt các loại cỏ dại cạnh tranh dinh dưỡng, ánh sáng với cây trồng.
• Thuốc trừ chuột (Rodenticides): Diệt chuột phá hoại mùa màng.
• Thuốc trừ nhện (Acaricides/Miticides): Diệt nhện hại cây.
• Thuốc trừ tuyến trùng (Nematicides): Diệt tuyến trùng gây hại rễ.
• Chất điều hòa sinh trưởng (Plant Growth Regulators): Kích thích hoặc ức chế sự phát triển của cây trồng.

Theo nguồn gốc và cấu trúc hóa học:

• • Vô cơ: Các hợp chất chứa lưu huỳnh (sulfur), đồng (copper sulfate), kẽm… (ít dùng hơn hiện nay).
  • Hữu cơ tổng hợp: Đây là nhóm lớn và phổ biến nhất, bao gồm nhiều lớp hóa học khác nhau:
    • Clo hữu cơ (Organochlorines): DDT, Lindane, Endosulfan… Nhóm này rất bền vững trong môi trường, tích lũy sinh học cao, nhiều chất đã bị cấm hoặc hạn chế nghiêm ngặt do độc tính cao và ảnh hưởng lâu dài.
    • Lân hữu cơ (Organophosphates): Malathion, Chlorpyrifos, Diazinon… Tác động lên hệ thần kinh côn trùng (và cả động vật máu nóng), phân hủy nhanh hơn clo hữu cơ nhưng nhiều chất có độc tính cấp tính cao.
    • Carbamate: Carbaryl, Carbofuran, Methomyl… Cơ chế tác động tương tự lân hữu cơ, nhưng thường ít bền hơn. Một số chất cũng có độc tính cấp cao.
    • Pyrethroid tổng hợp: Permethrin, Cypermethrin, Deltamethrin… Mô phỏng cấu trúc của pyrethrin tự nhiên (từ hoa cúc), tương đối ít độc với động vật có vú nhưng độc cao với cá và côn trùng có ích (ong).
    • Neonicotinoid: Imidacloprid, Thiamethoxam, Clothianidin… Tác động lên hệ thần kinh côn trùng, có tính hệ thống (cây hấp thụ và lưu dẫn), gây tranh cãi về tác động đến ong mật.
    • Các nhóm khác: Phenylpyrazole (Fipronil), Avermectin (Abamectin)…
  • Sinh học và Thảo mộc:
    • Thuốc vi sinh: Chứa vi khuẩn (như Bacillus thuringiensis – Bt), virus, nấm đối kháng để tiêu diệt sâu bệnh.
    • Thuốc thảo mộc: Chiết xuất từ thực vật có hoạt tính trừ sâu, bệnh (như Azadirachtin từ cây Neem, Rotenone từ cây dây mật, Pyrethrin từ hoa cúc).
    • Pheromone: Chất dẫn dụ sinh học để bẫy hoặc gây rối loạn giao phối côn trùng.

Theo độc tính (Phân loại của WHO và Việt Nam):

• • Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) phân loại dựa trên mức độ nguy hiểm cấp tính (LD50):
    • Nhóm Ia: Cực độc (Extremely hazardous)
    • Nhóm Ib: Rất độc (Highly hazardous)
    • Nhóm II: Độc trung bình (Moderately hazardous)
    • Nhóm III: Độc nhẹ (Slightly hazardous)
    • Nhóm U: Ít có khả năng gây nguy hiểm cấp tính trong sử dụng thông thường (Unlikely to present acute hazard in normal use).
  • Việt Nam cũng có hệ thống phân loại độc tương tự (Nhóm độc I, II, III, IV) được quy định trong các văn bản pháp luật về quản lý thuốc BVTV, làm căn cứ để quản lý đăng ký, kinh doanh và sử dụng. Các thuốc thuộc nhóm độc I, II thường bị hạn chế sử dụng hoặc yêu cầu biện pháp an toàn nghiêm ngặt.

2.2 Lý do sử dụng HC BVTV

Việc sử dụng HC BVTV trở nên phổ biến trong nông nghiệp hiện đại vì nhiều lý do:

• Hiệu quả nhanh và cao: Nhanh chóng tiêu diệt hoặc kiểm soát dịch hại trên diện rộng, giảm thiểu thiệt hại năng suất rõ rệt.
• Tăng năng suất và sản lượng: Giúp bảo vệ cây trồng trong suốt quá trình sinh trưởng, đảm bảo thu hoạch tối đa.
• Đảm bảo chất lượng và mẫu mã nông sản: Giảm tỷ lệ sản phẩm bị sâu bệnh, hư hỏng, đáp ứng yêu cầu thẩm mỹ của thị trường.
• Dễ sử dụng và chi phí (ngắn hạn) hợp lý: So với các biện pháp thủ công hoặc sinh học phức tạp, phun thuốc thường đơn giản và cho hiệu quả tức thời, giúp nông dân tiết kiệm công lao động.
• Thâm canh và độc canh: Mô hình trồng trọt tập trung một loại cây trên diện tích lớn tạo điều kiện thuận lợi cho sâu bệnh bùng phát, khiến việc sử dụng thuốc BVTV trở nên cần thiết hơn.

3. Dư lượng Hóa chất BVTV trong Nông sản: Nguồn gốc và Mức độ

3.1 Dư lượng Hóa chất bảo vệ thực vật là gì ?

Dư lượng HC BVTV (Pesticide Residue) là lượng nhỏ hóa chất BVTV còn sót lại bên trong hoặc trên bề mặt nông sản sau khi đã phun thuốc. Dư lượng này bao gồm cả hoạt chất gốc (parent compound) và các sản phẩm chuyển hóa, phân hủy (metabolites, degradation products) của nó, mà một số sản phẩm chuyển hóa đôi khi còn độc hơn cả chất gốc.

3.2 Cơ chế hình thành dư lượng

Dư lượng có thể xuất hiện trong nông sản qua nhiều con đường:

• Bám dính trên bề mặt: Khi phun thuốc, một phần hóa chất sẽ bám trực tiếp lên lá, hoa, quả, vỏ…
• Hấp thụ và lưu dẫn (Systemic uptake): Một số loại thuốc BVTV có khả năng xâm nhập vào bên trong cây qua lá, thân hoặc rễ và di chuyển (lưu dẫn) đến các bộ phận khác của cây, bao gồm cả phần nông sản thu hoạch (quả, hạt, củ).
• Nhiễm từ đất: Hóa chất tồn lưu trong đất từ các vụ trước hoặc do phun xịt có thể được rễ cây hấp thụ và đưa vào nông sản.
• Nhiễm từ nước tưới: Nguồn nước tưới bị ô nhiễm HC BVTV cũng có thể là nguồn gốc gây dư lượng.
• Nhiễm chéo sau thu hoạch: Trong quá trình thu hoạch, vận chuyển, bảo quản, nông sản sạch có thể bị nhiễm bẩn từ các dụng cụ, bao bì hoặc nông sản khác có dư lượng cao. Việc sử dụng hóa chất bảo quản không đúng cách cũng góp phần gây ra dư lượng.

3.3 Các yếu tố ảnh hưởng đến mức dư lượng

Mức độ tồn dư HC BVTV trong nông sản không cố định mà phụ thuộc vào nhiều yếu tố:

• Loại hóa chất: Tính bền vững (khả năng phân hủy chậm hay nhanh), khả năng hòa tan, tính bay hơi, khả năng lưu dẫn của hoạt chất. Các chất bền vững như clo hữu cơ có thể tồn dư rất lâu.
• Liều lượng và tần suất sử dụng: Dùng càng nhiều, phun càng dày thì nguy cơ dư lượng càng cao.
• Thời gian cách ly (Pre-Harvest Interval – PHI): Đây là yếu tố cực kỳ quan trọng. PHI là khoảng thời gian tối thiểu tính từ lần phun thuốc cuối cùng đến khi thu hoạch nông sản. Mỗi loại thuốc trên mỗi loại cây trồng đều có quy định về PHI để đảm bảo hóa chất có đủ thời gian phân hủy xuống dưới mức an toàn. Việc không tuân thủ PHI (thu hoạch non) là nguyên nhân phổ biến nhất dẫn đến dư lượng vượt ngưỡng cho phép.
• Điều kiện môi trường: Ánh sáng mặt trời (tia UV), nhiệt độ, độ ẩm, mưa… đều ảnh hưởng đến tốc độ phân hủy hoặc rửa trôi hóa chất trên bề mặt cây trồng.
• Loại cây trồng và đặc tính nông sản: Rau ăn lá (diện tích bề mặt lớn) thường dễ có dư lượng bề mặt cao hơn củ quả. Các loại quả có vỏ dày có thể có dư lượng chủ yếu ở vỏ. Cây có khả năng hấp thụ lưu dẫn mạnh sẽ có nguy cơ dư lượng bên trong cao hơn.
• Phương pháp canh tác: Che phủ nilon, canh tác trong nhà kính có thể làm chậm quá trình phân hủy thuốc do giảm tác động của mưa, nắng.
• Quá trình sơ chế, chế biến: Rửa, gọt vỏ, nấu nướng có thể làm giảm đáng kể lượng dư lượng HC BVTV.

3.4 Giới hạn Tối đa cho phép (Maximum Residue Limits – MRLs)

Để bảo vệ sức khỏe người tiêu dùng và tạo thuận lợi cho thương mại nông sản, các quốc gia và tổ chức quốc tế đã thiết lập Giới hạn Tối đa cho phép (MRLs) đối với dư lượng HC BVTV trong thực phẩm.

• Định nghĩa: MRL là mức dư lượng tối đa của một loại HC BVTV cụ thể được pháp luật cho phép có mặt trong hoặc trên một loại thực phẩm hoặc thức ăn chăn nuôi khi thuốc được sử dụng đúng theo Thực hành Nông nghiệp Tốt (GAP).
• Mục đích: MRL không phải là ngưỡng độc tính trực tiếp, mà là một tiêu chuẩn pháp lý và thương mại. Việc thiết lập MRL dựa trên hai yếu tố chính:
  • Dữ liệu độc học: Đánh giá mức độ phơi nhiễm an toàn hàng ngày có thể chấp nhận được (Acceptable Daily Intake – ADI) đối với con người.
  • Dữ liệu thử nghiệm đồng ruộng: Xác định mức dư lượng còn lại khi áp dụng thuốc theo đúng GAP và đảm bảo PHI. MRL được thiết lập ở mức thấp nhất có thể đạt được theo GAP và đảm bảo lượng tiêu thụ nông sản đó không vượt quá ADI.
• Cơ quan thiết lập: Ủy ban Tiêu chuẩn Thực phẩm Quốc tế (Codex Alimentarius) thiết lập các MRL mang tính tham khảo quốc tế. Mỗi quốc gia/khu vực (như Việt Nam, EU, Mỹ, Nhật Bản…) có thẩm quyền thiết lập MRL riêng, dựa trên Codex và điều kiện cụ thể của mình (chế độ ăn uống, thực hành nông nghiệp…). Sự khác biệt về MRL giữa các quốc gia là một rào cản thương mại nông sản phổ biến. Tại Việt Nam, Bộ Y tế chịu trách nhiệm chính trong việc ban hành các quy định về MRLs trong thực phẩm (ví dụ: Thông tư 50/2016/TT-BYT, Thông tư 10/2021/TT-BYT và các cập nhật sau này).

Việc nông sản có dư lượng HC BVTV vượt MRL cho thấy khả năng cao là thuốc đã không được sử dụng đúng cách (sai liều lượng, sai thời điểm, không tuân thủ PHI) và tiềm ẩn nguy cơ không an toàn cho người tiêu dùng.

4. Tác động của Dư lượng Hóa chất BVTV: Từ Sức khỏe đến Kinh tế

Sự hiện diện của dư lượng HC BVTV trong nông sản gây ra những hệ lụy nghiêm trọng trên nhiều phương diện.

4.1 Tác động Sức khỏe Con người:

• Ngộ độc cấp tính: Thường xảy ra khi tiếp xúc với lượng lớn hóa chất trong thời gian ngắn, chủ yếu liên quan đến người phun thuốc không bảo hộ, người pha thuốc sai liều lượng, hoặc tai nạn, tự tử. Tuy nhiên, việc tiêu thụ nông sản có dư lượng cực cao (do phun thuốc ngay trước khi thu hoạch hoặc dùng chất cấm) cũng có thể gây ngộ độc cấp với các triệu chứng như: buồn nôn, nôn mửa, đau bụng, tiêu chảy, đau đầu, chóng mặt, mờ mắt, tiết nhiều nước bọt, co giật cơ bắp, khó thở, rối loạn nhịp tim, hôn mê và thậm chí tử vong. Các nhóm lân hữu cơ và carbamate thường gây ra các triệu chứng này do ức chế men acetylcholinesterase trong hệ thần kinh.
• Ảnh hưởng mãn tính: Đây là mối quan tâm lớn hơn đối với người tiêu dùng thông thường, do phơi nhiễm với lượng nhỏ dư lượng qua chế độ ăn uống hàng ngày trong thời gian dài. Mặc dù việc chứng minh mối liên hệ nhân quả trực tiếp rất phức tạp, nhiều nghiên cứu khoa học đã chỉ ra các nguy cơ tiềm ẩn:
  • Nguy cơ ung thư: Một số HC BVTV đã được Cơ quan Nghiên cứu Ung thư Quốc tế (IARC) phân loại là có khả năng gây ung thư cho người (Nhóm 1), nhiều khả năng gây ung thư (Nhóm 2A) hoặc có thể gây ung thư (Nhóm 2B). Ví dụ: một số thuốc trừ cỏ gốc glyphosate, một số thuốc trừ sâu clo hữu cơ cũ.
  • Rối loạn nội tiết: Nhiều hóa chất BVTV (ví dụ: Vinclozolin, Procymidone, một số thuốc trừ sâu lân hữu cơ, pyrethroid) có cấu trúc tương tự hoặc khả năng can thiệp vào hệ thống hormone của cơ thể, gây rối loạn chức năng tuyến giáp, tuyến sinh dục, ảnh hưởng đến quá trình sinh sản, phát triển giới tính, tăng nguy cơ béo phì, tiểu đường.
  • Tổn thương thần kinh: Phơi nhiễm mãn tính với một số thuốc trừ sâu (đặc biệt là lân hữu cơ) có liên quan đến tăng nguy cơ mắc bệnh Parkinson, Alzheimer. Đặc biệt đáng lo ngại là ảnh hưởng đến sự phát triển thần kinh của thai nhi và trẻ nhỏ, có thể dẫn đến giảm chỉ số IQ, rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD), các vấn đề về học tập và hành vi.
  • Suy giảm miễn dịch: Một số hóa chất có thể làm suy yếu hệ thống miễn dịch, tăng khả năng mắc các bệnh nhiễm trùng.
  • Vấn đề sinh sản và phát triển: Ảnh hưởng đến khả năng sinh sản ở cả nam và nữ, tăng nguy cơ sảy thai, sinh non, dị tật bẩm sinh.
• Nhóm dân số nhạy cảm: Trẻ em có nguy cơ cao hơn người lớn do tỷ lệ ăn uống/trọng lượng cơ thể cao hơn, hệ thống giải độc chưa hoàn thiện và các cơ quan đang trong giai đoạn phát triển nhanh. Phụ nữ mang thai và cho con bú, người già, người có bệnh nền cũng là những đối tượng dễ bị tổn thương hơn.
• Hiệu ứng cộng gộp (Cocktail effect): Một mối lo ngại lớn là tác động tổng hợp của việc phơi nhiễm đồng thời với nhiều loại dư lượng HC BVTV khác nhau trong chế độ ăn uống hàng ngày, ngay cả khi mỗi chất đều dưới MRL. Tác động phối hợp của chúng có thể lớn hơn tổng tác động của từng chất riêng lẻ, nhưng việc đánh giá rủi ro này rất phức tạp.

4.2 Tác động Môi trường (Liên quan gián tiếp đến nông sản)

Mặc dù trọng tâm là dư lượng trong nông sản, việc sử dụng HC BVTV còn gây ra các tác động môi trường nghiêm trọng, ảnh hưởng trở lại chất lượng nông sản và hệ sinh thái nông nghiệp:

• Ô nhiễm nguồn nước mặt và nước ngầm do thuốc bị rửa trôi hoặc thấm sâu, gây hại cho thủy sinh vật.
• Tiêu diệt các loài côn trùng có ích (ong thụ phấn, thiên địch của sâu hại), làm mất cân bằng sinh thái và có thể làm giảm năng suất cây trồng phụ thuộc thụ phấn.
• Gây ô nhiễm đất, làm suy giảm hệ vi sinh vật đất có lợi cho cây trồng.
• Phát triển tính kháng thuốc ở các loài sâu bệnh, cỏ dại, khiến việc kiểm soát chúng ngày càng khó khăn và đòi hỏi liều lượng thuốc cao hơn hoặc các loại thuốc độc hơn.

Tác động Kinh tế: Ô nhiễm dư lượng HC BVTV gây ra những thiệt hại kinh tế không nhỏ:

• Chi phí y tế: Tăng gánh nặng chi phí khám chữa bệnh liên quan đến ngộ độc cấp tính và các bệnh mãn tính do phơi nhiễm dư lượng.
• Rào cản thương mại và mất thị trường xuất khẩu: Đây là vấn đề nhức nhối đối với nông sản Việt Nam. Khi nông sản xuất khẩu bị phát hiện có dư lượng vượt MRL của nước nhập khẩu (thường có tiêu chuẩn khắt khe hơn Việt Nam), lô hàng sẽ bị trả về, tiêu hủy hoặc cấm nhập khẩu, gây thiệt hại lớn cho doanh nghiệp và nông dân, ảnh hưởng đến uy tín nông sản quốc gia.
• Giảm niềm tin của người tiêu dùng trong nước: Thông tin về nông sản nhiễm dư lượng hóa chất khiến người tiêu dùng hoang mang, lo sợ, có thể tẩy chay hoặc giảm tiêu thụ nông sản nội địa, chuyển sang thực phẩm nhập khẩu hoặc các nguồn không rõ ràng khác, ảnh hưởng đến thị trường và thu nhập của nông dân chân chính.
• Chi phí quản lý và kiểm soát: Nhà nước và doanh nghiệp phải tốn kém chi phí cho việc xây dựng quy định, thanh tra, giám sát, kiểm nghiệm dư lượng, truy xuất nguồn gốc.
• Giảm năng suất do sâu bệnh kháng thuốc: Việc lạm dụng thuốc dẫn đến kháng thuốc, khiến chi phí phòng trừ tăng cao nhưng hiệu quả giảm, gây thiệt hại năng suất.

5. Quản lý và Giảm thiểu Dư lượng Hóa chất BVTV

Giải quyết vấn đề dư lượng HC BVTV đòi hỏi một chiến lược đa tầng, từ quản lý tại ruộng đồng đến kiểm soát trên thị trường và thay đổi nhận thức.

5.1 Quản lý Dịch hại Tổng hợp (Integrated Pest Management – IPM)

IPM là phương pháp tiếp cận dựa trên hệ sinh thái, ưu tiên các giải pháp phòng ngừa và kiểm soát dịch hại dài hạn, giảm thiểu sự phụ thuộc vào HC BVTV.

• Nguyên tắc: Kết hợp nhiều biện pháp một cách hài hòa:
  • Canh tác: Luân canh, xen canh, chọn giống kháng bệnh, vệ sinh đồng ruộng, điều chỉnh thời vụ.
  • Sinh học: Bảo tồn và phát huy vai trò của thiên địch (côn trùng ăn thịt, ký sinh), sử dụng chế phẩm vi sinh (Bt, nấm đối kháng).
  • Vật lý/Cơ học: Bẫy đèn, bẫy dính, bẫy pheromone, bắt bằng tay, lưới che chắn.
  • Hóa học: Chỉ sử dụng HC BVTV khi thực sự cần thiết (dựa trên ngưỡng kinh tế), ưu tiên các loại thuốc chọn lọc, ít độc, ít tồn lưu, và tuân thủ nghiêm ngặt nguyên tắc “4 đúng” (đúng thuốc, đúng lúc, đúng liều lượng và nồng độ, đúng cách).
• Lợi ích: Giảm thiểu dư lượng, bảo vệ môi trường và thiên địch, giảm chi phí thuốc, tăng tính bền vững.

5.2 Nông nghiệp Hữu cơ (Organic Farming)

Đây là hệ thống sản xuất hoàn toàn không sử dụng HC BVTV tổng hợp, phân bón hóa học, chất kích thích sinh trưởng tổng hợp và sinh vật biến đổi gen.

• Phương pháp: Dựa vào các quy trình tự nhiên như luân canh, phân hữu cơ, phân xanh, kiểm soát dịch hại bằng biện pháp sinh học và canh tác.
• Ưu điểm: Sản phẩm không chứa dư lượng HC BVTV tổng hợp, thân thiện môi trường, cải thiện sức khỏe đất.
• Hạn chế: Thường có năng suất thấp hơn trong giai đoạn chuyển đổi, đòi hỏi nhiều công lao động hơn, quy trình chứng nhận phức tạp, giá thành sản phẩm cao hơn.

5.3 Thực hành Nông nghiệp Tốt (Good Agricultural Practice – GAP)

GAP là bộ tiêu chuẩn về thực hành sản xuất nông nghiệp nhằm đảm bảo sản phẩm an toàn, chất lượng, truy xuất được nguồn gốc và thân thiện môi trường. Các tiêu chuẩn phổ biến là VietGAP (Việt Nam), GlobalG.A.P. (toàn cầu).

• Nội dung liên quan đến HC BVTV:
  • Chỉ sử dụng thuốc trong danh mục được phép lưu hành tại Việt Nam.
  • Ưu tiên thuốc sinh học, ít độc.
  • Tuân thủ nghiêm ngặt nguyên tắc “4 đúng”.
  • Bắt buộc tuân thủ Thời gian cách ly (PHI).
  • Ghi chép nhật ký đồng ruộng chi tiết.
  • Bảo quản thuốc đúng nơi quy định, xử lý bao bì sau sử dụng.
• Lợi ích: Kiểm soát tốt hơn việc sử dụng thuốc, giảm thiểu dư lượng, đáp ứng yêu cầu thị trường (đặc biệt là xuất khẩu và siêu thị).

5.4 Biện pháp Sau Thu hoạch và Sơ chế

Người tiêu dùng và các cơ sở chế biến có thể áp dụng một số biện pháp để giảm dư lượng:

• Rửa kỹ: Rửa rau quả dưới vòi nước chảy mạnh có thể loại bỏ một phần đáng kể dư lượng bám trên bề mặt. Ngâm nước không hiệu quả bằng rửa trực tiếp. Có thể dùng các dung dịch rửa rau quả chuyên dụng (hiệu quả cần kiểm chứng).
• Gọt vỏ: Đối với các loại củ, quả có thể gọt vỏ (táo, lê, khoai tây, cà rốt…), việc gọt vỏ loại bỏ phần lớn dư lượng tích tụ ở lớp vỏ ngoài.
• Chần, luộc, nấu: Nhiệt độ cao có thể làm phân hủy một số loại HC BVTV hoặc làm chúng hòa tan vào nước luộc (nên bỏ nước luộc đầu).
• Bóc lá ngoài: Đối với rau cải bắp, xà lách, việc loại bỏ các lá già bên ngoài có thể giảm dư lượng.

5.5 Quản lý và Quy định của Nhà nước

Vai trò của nhà nước là then chốt trong việc kiểm soát dư lượng HC BVTV:

• Quản lý đăng ký, kinh doanh, sử dụng: Thẩm định chặt chẽ việc đăng ký lưu hành các loại thuốc BVTV, loại bỏ dần các hoạt chất độc hại cao, có nguy cơ tồn lưu lâu. Siết chặt quản lý kinh doanh, chống hàng giả, hàng lậu, hàng kém chất lượng. Tăng cường hướng dẫn, tập huấn cho nông dân về sử dụng an toàn và hiệu quả.
• Thiết lập và rà soát MRLs: Cập nhật hệ thống MRLs phù hợp với tiêu chuẩn quốc tế và thực tiễn Việt Nam, đảm bảo tính khoa học và bảo vệ sức khỏe người tiêu dùng.
• Tăng cường giám sát và kiểm nghiệm: Thực hiện các chương trình giám sát dư lượng quốc gia một cách thường xuyên, có hệ thống trên diện rộng (từ nơi sản xuất đến thị trường). Nâng cao năng lực các phòng kiểm nghiệm. Phát triển các phương pháp test nhanh tại hiện trường.
• Truy xuất nguồn gốc: Xây dựng và thực thi hiệu quả hệ thống truy xuất nguồn gốc nông sản để xác định trách nhiệm khi phát hiện vi phạm.
• Xử lý vi phạm: Có chế tài đủ mạnh và thực thi nghiêm minh đối với các hành vi sản xuất, kinh doanh, sử dụng HC BVTV sai quy định, sản xuất nông sản không an toàn.

5.6 Nghiên cứu và Phát triển:

• Lai tạo, chọn lọc các giống cây trồng có khả năng kháng sâu bệnh tự nhiên.
• Nghiên cứu, phát triển các chế phẩm BVTV sinh học, thảo mộc thế hệ mới an toàn, hiệu quả hơn.
• Cải tiến phương pháp canh tác, kỹ thuật phun thuốc để giảm lượng sử dụng và tăng hiệu quả.

6. Thực trạng tại Việt Nam (Tính đến tháng 4/2025)

Việt Nam đã đạt được những tiến bộ nhất định trong quản lý HC BVTV và kiểm soát dư lượng, nhưng vẫn đối mặt với nhiều thách thức:

• Tình hình sử dụng: Mặc dù đã có nhiều nỗ lực tuyên truyền và quản lý, tình trạng lạm dụng, sử dụng thuốc ngoài danh mục, không tuân thủ “4 đúng” và đặc biệt là không đảm bảo thời gian cách ly (PHI) vẫn còn khá phổ biến ở một bộ phận nông dân, nhất là ở quy mô sản xuất nhỏ lẻ. Vấn nạn thuốc BVTV nhập lậu, giả, kém chất lượng vẫn tồn tại, gây khó khăn cho công tác quản lý và tiềm ẩn nguy cơ cao về dư lượng.
• Vấn đề dư lượng: Các chương trình giám sát vẫn thường xuyên phát hiện các mẫu nông sản (đặc biệt là rau ăn lá, một số loại quả như nho, cam, chè…) có dư lượng HC BVTV vượt MRLs cho phép. Các hoạt chất thường bị phát hiện vượt ngưỡng bao gồm một số thuốc trừ sâu (như Chlorpyrifos, Cypermethrin, Fipronil), thuốc trừ bệnh (như Carbendazim, Mancozeb). Thi thoảng vẫn phát hiện dư lượng của các chất cấm sử dụng.
• Khung pháp lý và quản lý: Việt Nam đã có hệ thống văn bản pháp luật tương đối đầy đủ (Luật ATTP 2010, Luật Trồng trọt 2018, các Nghị định, Thông tư về quản lý thuốc BVTV, ATTP, MRLs như Thông tư 10/2021/TT-BYT…). Tuy nhiên, năng lực thực thi, đặc biệt ở cấp cơ sở, còn hạn chế. Hệ thống giám sát dư lượng quốc gia cần được đầu tư mạnh hơn về trang thiết bị, nhân lực và tần suất lấy mẫu để bao phủ tốt hơn. Việc truy xuất nguồn gốc và xử lý vi phạm đôi khi còn gặp khó khăn, chưa đủ sức răn đe.
• Thách thức:
  • Sản xuất nông nghiệp còn manh mún, nhỏ lẻ, gây khó khăn cho việc áp dụng đồng bộ GAP và kiểm soát.
  • Nhận thức và kiến thức về sử dụng thuốc an toàn của một bộ phận nông dân còn hạn chế, chạy theo lợi nhuận trước mắt.
  • Chi phí đầu tư cho sản xuất theo tiêu chuẩn VietGAP, hữu cơ còn cao so với khả năng của nhiều nông hộ.
  • Hệ thống phân phối, chợ đầu mối còn tiềm ẩn nguy cơ trộn lẫn sản phẩm an toàn và không an toàn.
• Nỗ lực và sáng kiến: Nhà nước đang đẩy mạnh tái cơ cấu nông nghiệp, khuyến khích liên kết sản xuất theo chuỗi giá trị, mở rộng diện tích áp dụng VietGAP và nông nghiệp hữu cơ. Nhiều địa phương đã xây dựng các mô hình nông sản an toàn, mã số vùng trồng phục vụ xuất khẩu và tiêu thụ nội địa. Công tác truyền thông, tập huấn được tăng cường. Các hệ thống siêu thị, cửa hàng thực phẩm sạch đóng vai trò tích cực trong việc yêu cầu và kiểm soát chất lượng nông sản đầu vào.

7. Vai trò của Người tiêu dùng

Người tiêu dùng không chỉ là nạn nhân tiềm ẩn của dư lượng HC BVTV mà còn là một lực lượng quan trọng góp phần thúc đẩy sự thay đổi:

• Nâng cao nhận thức: Chủ động tìm hiểu thông tin về ATTP, nguy cơ dư lượng, cách nhận biết và lựa chọn nông sản an toàn. Không nên quá hoang mang nhưng cần có kiến thức để tự bảo vệ.
• Lựa chọn thông thái:
  • Ưu tiên mua sản phẩm tại các địa chỉ uy tín (siêu thị, cửa hàng thực phẩm sạch, cơ sở có chứng nhận VietGAP, hữu cơ, GlobalG.A.P…).
  • Chọn sản phẩm có nguồn gốc, xuất xứ rõ ràng, có tem nhãn, mã truy xuất (nếu có).
  • Mua rau quả đúng mùa vụ thường sẽ ít phải sử dụng thuốc BVTV hơn.
  • Cảnh giác với nông sản có mẫu mã quá bóng đẹp, đều tăm tắp một cách bất thường hoặc giá rẻ đáng ngờ.
• Sơ chế đúng cách: Luôn rửa kỹ rau quả dưới vòi nước chảy trước khi sử dụng. Gọt vỏ những loại có thể gọt. Áp dụng các phương pháp chế biến phù hợp để giảm thiểu dư lượng.
• Đa dạng hóa bữa ăn: Sử dụng nhiều loại rau củ quả khác nhau giúp giảm nguy cơ tích lũy một loại dư lượng cụ thể nào đó trong cơ thể.
• Phản hồi và yêu cầu: Khi nghi ngờ hoặc phát hiện nông sản không an toàn, cần phản ánh đến cơ quan chức năng hoặc đơn vị bán hàng. Thể hiện sự ủng hộ đối với các sản phẩm an toàn, hữu cơ, chấp nhận mức giá hợp lý cho chất lượng và sự an toàn.

Kết luận: Hướng tới Nền Nông nghiệp An toàn và Bền vững

Ô nhiễm dư lượng hóa chất bảo vệ thực vật trong nông sản là một vấn đề phức tạp, phản ánh mâu thuẫn giữa nhu cầu tăng năng suất nông nghiệp và yêu cầu đảm bảo an toàn thực phẩm, bảo vệ sức khỏe con người và môi trường. Nó không chỉ là câu chuyện về kỹ thuật canh tác mà còn liên quan đến chính sách quản lý, thị trường, nhận thức và hành vi của toàn xã hội.

Để giải quyết căn cơ vấn đề này, không có giải pháp đơn lẻ nào là đủ. Cần một chiến lược tổng hợp và sự nỗ lực bền bỉ từ nhiều phía:

• Nhà nước: Hoàn thiện thể chế, chính sách; tăng cường năng lực quản lý, thanh tra, giám sát và thực thi pháp luật; đầu tư cho nghiên cứu và hạ tầng kiểm nghiệm; hỗ trợ nông dân chuyển đổi sang sản xuất an toàn.
• Nhà khoa học: Nghiên cứu các giải pháp thay thế HC BVTV hiệu quả, an toàn; phát triển giống kháng bệnh; cải tiến quy trình canh tác.
• Doanh nghiệp: Tuân thủ quy định, đầu tư vào chuỗi cung ứng an toàn, thực hiện tốt truy xuất nguồn gốc, liên kết sản xuất với nông dân.
• Người nông dân: Nâng cao nhận thức, tuân thủ nghiêm ngặt quy trình sử dụng thuốc BVTV an toàn (đặc biệt là PHI), tích cực áp dụng IPM, GAP, hướng tới nông nghiệp hữu cơ.
• Người tiêu dùng: Trở thành người tiêu dùng thông thái, lựa chọn sản phẩm an toàn, ủng hộ nông nghiệp bền vững.

Hành trình hướng tới một nền nông nghiệp thực sự an toàn và bền vững, nơi nông sản không còn là nỗi lo về dư lượng hóa chất, đòi hỏi sự cam kết dài hạn và hành động cụ thể. Đó không chỉ là việc đảm bảo sức khỏe cho thế hệ hôm nay mà còn là trách nhiệm gìn giữ tài nguyên đất, nước và môi trường cho các thế hệ mai sau, để nông nghiệp Việt Nam phát triển thịnh vượng và thực sự bền vững.