Mục lục bài viết

Mở đầu: Khói Lam Chiều và Mối Hiểm Họa Vô Hình

Hình ảnh những cột khói lam chiều bốc lên từ góc vườn, bãi đất trống hay ven đường sau khi một đống rác thải sinh hoạt được châm lửa đã trở nên quá quen thuộc tại nhiều vùng nông thôn, ngoại thành, thậm chí len lỏi trong một số khu dân cư đô thị ở Việt Nam.

Đối với nhiều người, đây có vẻ là một hành động đơn giản, tiện lợi để “dọn dẹp” rác thải, làm sạch không gian sống. Tuy nhiên, đằng sau sự tiện lợi và hình ảnh có vẻ vô hại đó lại ẩn chứa một mối hiểm họa nghiêm trọng đối với sức khỏe con người và môi trường: ô nhiễm không khí do đốt rác thải sinh hoạt không kiểm soát.

Đốt rác thải sinh hoạt, đặc biệt là đốt ngoài trời hoặc trong các lò đốt thô sơ, là một quá trình đốt không hoàn toàn, giải phóng ra một hỗn hợp khí và bụi cực kỳ độc hại. Khói từ việc đốt rác không chỉ gây khó chịu do mùi và làm giảm tầm nhìn, mà còn chứa đựng hàng loạt các chất ô nhiễm nguy hiểm, bao gồm cả những “sát thủ vô hình” như dioxin, furan, bụi mịn PM2.5, kim loại nặng… có khả năng gây ung thư, rối loạn nội tiết, tổn thương hệ thần kinh và nhiều vấn đề sức khỏe nghiêm trọng khác.

Trong bối cảnh chất lượng không khí tại các đô thị lớn như TP. Hồ Chí Minh đang là vấn đề nhức nhối do áp lực từ giao thông, công nghiệp và xây dựng, việc đốt rác thải sinh hoạt, dù quy mô nhỏ lẻ, cũng góp phần làm trầm trọng thêm tình hình, ảnh hưởng trực tiếp đến cộng đồng dân cư xung quanh.

Bài viết này sẽ đi sâu phân tích nguyên nhân, thành phần độc hại, những hệ lụy khôn lường của việc đốt rác thải sinh hoạt và đề xuất các giải pháp thay thế bền vững, phù hợp với thực trạng và quy định pháp luật tại Việt Nam hiện nay.

1. Tại sao Đốt rác thải sinh hoạt còn phổ biến?

Mặc dù tác hại đã được cảnh báo và pháp luật đã có quy định cấm, hành vi đốt rác thải sinh hoạt vẫn còn tồn tại dai dẳng ở nhiều nơi, xuất phát từ nhiều nguyên nhân đan xen:

Hạn chế của Hệ thống Thu gom và Xử lý:
- Thiếu độ bao phủ: Tại nhiều vùng nông thôn, miền núi, hải đảo hoặc các khu vực ngoại thành mới phát triển, hệ thống thu gom rác thải công cộng chưa vươn tới hoặc tần suất thu gom quá thưa (vài ngày hoặc cả tuần một lần), khiến rác bị tồn đọng.
- Chi phí: Phí thu gom và xử lý rác thải có thể là một gánh nặng đối với các hộ gia đình có thu nhập thấp, khiến họ chọn giải pháp “miễn phí” là tự đốt.
- Hạ tầng xử lý quá tải/chưa đồng bộ: Ngay cả khi rác được thu gom, nếu hạ tầng xử lý cuối cùng (bãi chôn lấp, nhà máy đốt…) bị quá tải hoặc không đủ năng lực xử lý hiệu quả, việc đốt rác tự phát vẫn có thể xảy ra ở đâu đó trong chu trình.
Nhận thức và Thói quen:
- Thiếu hiểu biết về tác hại: Nhiều người dân chưa nhận thức đầy đủ về mức độ độc hại của khói đốt rác, đặc biệt là các chất ô nhiễm không nhìn thấy, không ngửi thấy được như dioxin/furan. Họ có thể chỉ coi đó là mùi khó chịu thông thường hoặc nghĩ rằng khói sẽ bay đi và tan biến.
- Thói quen lâu đời: Ở một số vùng nông thôn, việc đốt rác (đặc biệt là rác hữu cơ, cành cây khô) đã là một thói quen được duy trì qua nhiều thế hệ, được xem là cách làm sạch vườn tược nhanh chóng.
- Quan niệm sai lầm: Cho rằng đốt là cách “tiêu hủy triệt để” rác thải.
Sự tiện lợi và Nhanh chóng:
- So với việc phải phân loại, lưu trữ chờ ngày thu gom hoặc mang đến điểm tập kết, việc đốt rác tại chỗ rõ ràng là nhanh và tiện hơn đối với một số người.
- Giúp giảm nhanh khối lượng rác thải cồng kềnh, tránh tình trạng rác ùn ứ, bốc mùi trong nhà hoặc ngoài ngõ.

2. “Hương Vị” Độc Hại của Khói Đốt Rác: Các Chất Ô Nhiễm Phát Tán

Quá trình đốt rác thải sinh hoạt ngoài trời hoặc trong điều kiện thiếu oxy, nhiệt độ thấp (thường dưới 850°C) là quá trình đốt không hoàn toàn, tạo ra một “ly cocktail” các chất ô nhiễm cực kỳ nguy hiểm. Thành phần của khói đốt rác phụ thuộc nhiều vào thành phần của đống rác bị đốt, nhưng nhìn chung bao gồm các nhóm chất độc hại sau:

Dioxin và Furan (Dioxins and Furans): Đây là nhóm các hợp chất hữu cơ chứa Clo, được xếp vào danh sách các chất ô nhiễm hữu cơ khó phân hủy (POPs) cực độc. Chúng hình thành khi đốt các vật liệu hữu cơ cùng với sự có mặt của Clo ở nhiệt độ không đủ cao để phá hủy hoàn toàn. Nguồn Clo phổ biến trong rác sinh hoạt là nhựa PVC (có trong ống nước, vỏ dây điện, bao bì, đồ chơi…), giấy tẩy trắng, muối ăn… Dioxin và Furan có thể tồn tại rất lâu trong môi trường, tích lũy trong chuỗi thức ăn (đặc biệt là mô mỡ động vật) và gây ra các tác động nghiêm trọng:
- Gây ung thư: Được IARC xếp vào nhóm 1 – chắc chắn gây ung thư cho người.
- Rối loạn nội tiết: Can thiệp vào hệ thống hormone, ảnh hưởng chức năng tuyến giáp, sinh sản.
- Suy giảm miễn dịch: Làm suy yếu khả năng phòng vệ của cơ thể.
- Ảnh hưởng phát triển: Gây dị tật bẩm sinh, ảnh hưởng sự phát triển thần kinh ở trẻ em.
- Gây bệnh về da: Ví dụ như chứng ban Chloracne. Việc đốt rác, đặc biệt là rác có chứa nhựa, là một trong những nguồn phát thải dioxin/furan chủ yếu vào môi trường.
Bụi mịn (Particulate Matter – PM2.5 và PM10): Bao gồm bồ hóng (soot), tro bay và các hạt rắn/lỏng siêu nhỏ khác. PM2.5 đặc biệt nguy hiểm vì kích thước siêu nhỏ cho phép chúng xâm nhập sâu vào phổi và đi vào máu, gây ra các bệnh về hô hấp, tim mạch và tăng nguy cơ tử vong sớm.
Carbon Monoxide (CO): Khí độc không màu, không mùi, cản trở khả năng vận chuyển oxy của máu, gây ngạt ở nồng độ cao.
Hydrocarbon thơm đa vòng (Polycyclic Aromatic Hydrocarbons – PAHs): Sinh ra từ việc đốt cháy không hoàn toàn các vật liệu hữu cơ (gỗ, giấy, thực phẩm, nhựa…). Nhiều PAHs (như Benzo[a]pyrene) là chất gây ung thư mạnh.
Hợp chất hữu cơ bay hơi (Volatile Organic Compounds – VOCs): Bao gồm hàng trăm chất như Benzene (gây ung thư máu), Toluene, Xylene, Formaldehyde (kích ứng hô hấp, có thể gây ung thư), Acetaldehyde… Chúng góp phần hình thành Ozone tầng đối lưu và gây nhiều vấn đề sức khỏe khác.
Oxide Nitơ (NOx): Góp phần tạo thành smog, mưa axit, gây kích ứng đường hô hấp.
Lưu huỳnh Dioxide (SO2): Phát sinh khi đốt các vật liệu chứa lưu huỳnh như cao su, một số loại nhựa, giấy, vải… Gây mưa axit, kích ứng đường hô hấp.
Kim loại nặng: Rác thải sinh hoạt ngày càng chứa nhiều kim loại nặng từ pin, đồ điện tử nhỏ, bóng đèn, bao bì, sơn… Khi đốt, các kim loại này (như Chì – Pb, Cadmium – Cd, Thủy ngân – Hg, Asen – As) sẽ bay hơi hoặc bám vào các hạt bụi và phát tán vào không khí. Chúng là những chất độc thần kinh, gây tổn thương thận, gan, hệ xương và có thể gây ung thư.
Khí nhà kính: CO2 được tạo ra từ quá trình đốt. Đốt cháy âm ỉ, thiếu oxy còn tạo ra Methane (CH4) và Nitrous Oxide (N2O), là những khí nhà kính có tiềm năng làm nóng toàn cầu cao hơn CO2.

3. Hệ Lụy Khôn Lường: Tác động đến Sức khỏe và Môi trường

Việc hít thở thường xuyên khói đốt rác hoặc sống trong môi trường bị ảnh hưởng bởi hoạt động này gây ra những hậu quả nghiêm trọng:

3.1 Tác động Sức khỏe Con người:

Người dân sống gần khu vực đốt rác, người trực tiếp đốt rác và đặc biệt là các nhóm nhạy cảm (trẻ em, người già, phụ nữ mang thai, người có bệnh hô hấp hoặc tim mạch) phải đối mặt với nguy cơ cao mắc các bệnh:

Các bệnh về đường hô hấp: Kích ứng mắt, mũi, họng; ho, khó thở, tức ngực; làm khởi phát hoặc nặng thêm bệnh hen suyễn, viêm phế quản mãn tính, bệnh phổi tắc nghẽn mãn tính (COPD); tăng nguy cơ nhiễm trùng đường hô hấp cấp và mãn tính. Bụi mịn, NOx, SO2, O3 (từ tiền chất VOCs, NOx), VOCs là các tác nhân chính.
Các bệnh tim mạch: Bụi mịn PM2.5 xâm nhập vào máu gây viêm hệ thống, rối loạn chức năng mạch máu, tăng nguy cơ hình thành cục máu đông, dẫn đến nhồi máu cơ tim, đột quỵ, tăng huyết áp.
Ung thư: Phơi nhiễm kéo dài với Dioxin/Furan, PAHs, Benzene, Cadmium, Asen… làm tăng đáng kể nguy cơ mắc các bệnh ung thư khác nhau, đặc biệt là ung thư phổi, ung thư bàng quang, ung thư hạch…
Rối loạn nội tiết và sinh sản: Dioxin/Furan và các chất gây rối loạn nội tiết khác có thể ảnh hưởng đến sự cân bằng hormone, gây ra các vấn đề về tuyến giáp, dậy thì sớm hoặc muộn, giảm khả năng sinh sản, tăng nguy cơ dị tật bẩm sinh.
Tổn thương hệ thần kinh: Chì và Thủy ngân đặc biệt nguy hiểm cho sự phát triển não bộ của trẻ em, có thể gây suy giảm nhận thức, chậm phát triển trí tuệ, rối loạn hành vi.
Suy giảm hệ miễn dịch: Làm cơ thể dễ bị mắc các bệnh nhiễm trùng hơn.

3.2 Tác động Môi trường:

Ô nhiễm không khí: Là tác động trực tiếp và rõ ràng nhất. Khói đốt rác làm suy giảm chất lượng không khí cục bộ, góp phần vào ô nhiễm không khí chung của khu vực và đô thị, đặc biệt là ô nhiễm bụi mịn và các khí độc hại.
Ô nhiễm đất: Tro tàn sau khi đốt chứa nồng độ cao kim loại nặng và các chất độc hại khác. Khi mưa xuống hoặc do gió thổi, các chất này có thể thấm vào đất, tích tụ lâu dài, làm đất bị chai hóa, mất độ phì nhiêu và có thể đi vào cây trồng, rau màu.
Ô nhiễm nước: Các chất độc hại từ tro tàn có thể bị rửa trôi theo nước mưa vào ao hồ, sông suối, kênh rạch hoặc thấm xuống nguồn nước ngầm, gây ô nhiễm nguồn nước sinh hoạt và ảnh hưởng hệ sinh thái thủy sinh.
Phát thải khí nhà kính: Góp phần nhỏ nhưng trực tiếp vào biến đổi khí hậu.
Mất mỹ quan và mùi hôi: Đống rác cháy dở, tro tàn và mùi khét lẹt gây khó chịu, làm mất vệ sinh và vẻ đẹp của khu dân cư, nơi công cộng.
Nguy cơ cháy lan: Việc đốt rác không kiểm soát, đặc biệt vào mùa khô hanh hoặc gần các vật liệu dễ cháy, có thể dễ dàng gây cháy lan sang nhà cửa, rừng cây, đồng ruộng, gây thiệt hại tài sản và nguy hiểm tính mạng.

4. Thực trạng Đốt Rác thải sinh hoạt tại Việt Nam

Tại Việt Nam, tình trạng đốt rác thải sinh hoạt vẫn còn khá phổ biến, đặc biệt ở các vùng nông thôn và ven đô.

Ở nông thôn: Do hệ thống thu gom rác tập trung chưa phủ khắp hoặc chi phí cao, nhiều người dân vẫn giữ thói quen tự xử lý rác bằng cách đốt trong vườn nhà, ngoài đồng hoặc ven đường. Thành phần rác ở nông thôn cũng ngày càng phức tạp hơn với sự gia tăng của bao bì nhựa, túi nilon…
Ở vùng ven đô và đô thị: Mặc dù hệ thống thu gom tốt hơn, nhưng tình trạng đốt rác trộm vẫn xảy ra tại các bãi đất trống, khu vực công cộng vắng vẻ, hoặc do một số người thu gom rác dân lập tự đốt để giảm khối lượng trước khi vận chuyển đến điểm tập kết. Việc người dân đốt lá cây, cành cây khô trong sân vườn, công viên cũng góp phần vào ô nhiễm không khí. Tại các thành phố lớn như TP.HCM, áp lực từ các nguồn thải khác đã cao, việc đốt rác dù nhỏ lẻ cũng làm tình hình thêm tồi tệ.
Thành phần rác thải ngày càng phức tạp: Sự gia tăng tiêu dùng các sản phẩm đóng gói, đồ nhựa dùng một lần, thiết bị điện tử nhỏ, pin… làm cho thành phần rác sinh hoạt chứa nhiều chất nguy hại hơn khi đốt.
Quy định pháp luật:
- Luật Bảo vệ Môi trường năm 2020: Đã có những quy định rất rõ ràng. Điều 6 nghiêm cấm hành vi “đốt chất thải rắn, chất thải nguy hại không đúng quy trình kỹ thuật, quy định của pháp luật về bảo vệ môi trường”. Điều 75 quy định bắt buộc phân loại chất thải rắn sinh hoạt tại nguồn. Mục 1, Chương VI quy định chi tiết về quản lý chất thải rắn sinh hoạt, bao gồm trách nhiệm của hộ gia đình, cá nhân, đơn vị thu gom, vận chuyển và xử lý.
- Nghị định xử phạt: Các Nghị định quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực bảo vệ môi trường (hiện hành là Nghị định 45/2022/NĐ-CP) có quy định các mức phạt cụ thể đối với hành vi đốt rác thải sinh hoạt, chất thải rắn công nghiệp thông thường không đúng quy định. Mức phạt có thể lên đến hàng chục triệu đồng tùy theo tính chất và mức độ vi phạm.
Thách thức trong thực thi: Mặc dù luật đã có, việc phát hiện, bắt quả tang và xử lý các hành vi đốt rác tự phát, nhỏ lẻ của hộ gia đình gặp nhiều khó khăn do tính phân tán, thời gian diễn ra ngắn. Việc giám sát tại cộng đồng và nâng cao ý thức tự giác của người dân đóng vai trò then chốt nhưng chưa thực sự hiệu quả ở nhiều nơi.

5. Giải pháp và Lựa chọn Thay thế Bền vững

Để chấm dứt tình trạng đốt rác thải sinh hoạt và giảm thiểu ô nhiễm, cần thực hiện đồng bộ các giải pháp hướng tới quản lý chất thải bền vững:

Hoàn thiện Hệ thống Quản lý Chất thải rắn Sinh hoạt (QLCTRSH):

Tăng cường năng lực và độ bao phủ của hệ thống thu gom: Đầu tư mở rộng mạng lưới thu gom đến tất cả các khu vực dân cư, đảm bảo tần suất thu gom hợp lý. Có cơ chế hỗ trợ chi phí cho các hộ nghèo, khu vực khó khăn.
Thực thi hiệu quả phân loại rác tại nguồn: Đây là giải pháp gốc rễ. Cần quyết liệt thực hiện quy định bắt buộc phân loại rác thành các nhóm chính (hữu cơ dễ phân hủy, có khả năng tái chế, còn lại) tại từng hộ gia đình. Đi kèm với đó là:
- Hạ tầng đồng bộ: Phải có phương tiện, lịch trình thu gom và các cơ sở xử lý riêng biệt cho từng loại rác đã phân loại.
- Tuyên truyền, hướng dẫn chi tiết: Giúp người dân hiểu rõ lợi ích và cách thức phân loại.
- Giám sát và chế tài: Có cơ chế kiểm tra, giám sát việc phân loại và áp dụng các biện pháp khuyến khích (ví dụ: giảm phí nếu phân loại tốt) hoặc chế tài (ví dụ: từ chối thu gom nếu không phân loại, phạt vi phạm).
Đẩy mạnh Tái chế và Tái sử dụng:
- Khuyến khích các cơ sở thu mua phế liệu, phát triển ngành công nghiệp tái chế nhựa, giấy, kim loại, thủy tinh…
- Tạo thị trường đầu ra cho các sản phẩm tái chế.
- Áp dụng các mô hình kinh tế tuần hoàn, giảm thiểu phát sinh rác thải từ gốc.
Ưu tiên xử lý rác hữu cơ:
- Ủ phân compost: Khuyến khích, hướng dẫn các hộ gia đình, khu dân cư tự ủ phân compost từ rác nhà bếp, lá cây, cỏ cắt để làm phân bón cho cây trồng. Đây là giải pháp hiệu quả, giảm lượng lớn rác phải thu gom và xử lý.
- Xử lý tập trung: Thu gom rác hữu cơ đã phân loại để đưa đến các nhà máy sản xuất phân compost quy mô công nghiệp hoặc sản xuất khí sinh học (biogas) để phát điện hoặc làm nhiên liệu.
Xử lý an toàn phần rác còn lại:
- Chôn lấp hợp vệ sinh: Chỉ chôn lấp phần rác không thể tái chế hoặc xử lý bằng phương pháp khác. Bãi chôn lấp phải đảm bảo các tiêu chuẩn kỹ thuật nghiêm ngặt về chống thấm, thu gom và xử lý nước rỉ rác, thu hồi khí gas bãi rác (LFG) để tránh ô nhiễm môi trường đất, nước, không khí.
- Công nghệ đốt rác phát điện (Waste-to-Energy – WtE): Là giải pháp đang được nhiều quốc gia và thành phố lớn (bao gồm cả Việt Nam) hướng tới để giảm khối lượng rác chôn lấp và thu hồi năng lượng. Tuy nhiên, cần lựa chọn công nghệ đốt tiên tiến, hiện đại và bắt buộc phải có hệ thống xử lý khí thải đạt tiêu chuẩn môi trường quốc tế nghiêm ngặt để kiểm soát chặt chẽ việc phát thải bụi mịn, kim loại nặng, dioxin/furan và các khí độc khác. Chi phí đầu tư và vận hành WtE rất cao và cần giám sát vận hành chặt chẽ.

6. Nâng cao Nhận thức và Thay đổi Hành vi Cộng đồng:

Tổ chức các chiến dịch truyền thông sâu rộng, liên tục về tác hại khủng khiếp của việc đốt rác (nhấn mạnh các chất độc vô hình), lợi ích của phân loại rác, tái chế, compost. Sử dụng nhiều hình thức đa dạng (truyền hình, báo chí, mạng xã hội, pa-nô, áp phích, hội thảo, tập huấn…).
Đưa nội dung giáo dục về môi trường và quản lý rác thải vào trường học.
Vận động, thuyết phục thông qua các tổ chức đoàn thể (Hội Phụ nữ, Hội Nông dân, Đoàn Thanh niên, Tổ dân phố…).
Xây dựng các mô hình điểm về phân loại rác, làm compost tại cộng đồng để người dân học hỏi.

6.1 Tăng cường Quản lý và Thực thi Pháp luật:

Chính quyền địa phương cần tăng cường kiểm tra, giám sát và xử lý nghiêm các trường hợp cố tình đốt rác sai quy định.
Công khai thông tin các vụ việc vi phạm và kết quả xử lý để răn đe.
Phát huy vai trò của lực lượng quản lý môi trường cấp cơ sở, công an khu vực, tổ trưởng dân phố, và đặc biệt là sự giám sát, phản ánh của chính người dân.

6.2 Hỗ trợ và Khuyến khích:

Có chính sách hỗ trợ về kỹ thuật, vốn, giống vi sinh… cho các hộ gia đình, cộng đồng muốn thực hiện mô hình ủ phân compost.
Nghiên cứu các cơ chế khuyến khích tài chính (ví dụ: thưởng cho khu dân cư làm tốt công tác phân loại và giảm đốt rác).

Kết luận: Chấm dứt Khói Độc, Xây dựng Tương lai Xanh

Đốt rác thải sinh hoạt là một hành vi mang lại sự tiện lợi trước mắt nhưng để lại hậu quả vô cùng nghiêm trọng và lâu dài cho sức khỏe con người và môi trường sống. Khói độc từ việc đốt rác, đặc biệt là các chất như dioxin/furan, bụi mịn PM2.5, kim loại nặng, là những kẻ giết người thầm lặng, góp phần gây ra hàng loạt bệnh tật nguy hiểm và làm suy thoái môi trường không khí, đất, nước.

Chấm dứt hoàn toàn tình trạng đốt rác thải sinh hoạt không kiểm soát là một yêu cầu cấp bách. Điều này đòi hỏi một sự chuyển đổi căn bản trong tư duy và hành động của toàn xã hội, hướng tới một hệ thống quản lý chất thải rắn sinh hoạt hiện đại, hiệu quả và bền vững.

Giải pháp cốt lõi nằm ở việc thực hiện hiệu quả phân loại rác tại nguồn, đi đôi với việc hoàn thiện hạ tầng thu gom, tăng cường tái chế, ưu tiên xử lý rác hữu cơ (compost, biogas) và áp dụng các công nghệ xử lý rác cuối cùng an toàn, có kiểm soát chặt chẽ (chôn lấp hợp vệ sinh, đốt phát điện với công nghệ xử lý khí thải tiên tiến).

Cuộc chiến chống lại khói độc từ việc đốt rác cần sự vào cuộc đồng bộ của Chính phủ với các chính sách mạnh mẽ và sự đầu tư thỏa đáng; sự nỗ lực của chính quyền địa phương trong việc thực thi và giám sát; sự tham gia tích cực của các tổ chức xã hội, doanh nghiệp; và quan trọng nhất là sự thay đổi trong ý thức và hành động của từng người dân. Hãy cùng nhau nói không với đốt rác, thực hiện phân loại rác đúng cách, và chung tay xây dựng một môi trường sống trong lành, an toàn hơn cho chính chúng ta và các thế hệ tương lai.